Boom zoekt Bos

Deel 3/3 Boom zoekt Bos

We ervaren bossen als een oase van rust. Even bijtanken, het hoofd leegmaken, ongestoord (zet die meldingen even af!) jezelf zijn. Bomen zuiveren de lucht, leveren zuurstof, vangen CO₂, leveren hout, houden de bodem vast, spelen airco, … Een gezond bos heeft heel wat te bieden. Het bruist er ook van het leven. Van schimmels, bacteriën en kriebelbeestjes, tot vogels en zoogdieren groot en klein. Een gezond bos is diversiteit en evenwicht.

Natuurbeheer

“Jamaar… In Vlaanderen wordt er ook volop ontbost, met Natuurpunt voorop!” Een ongelukkige uitspraak van de vorige minister van natuur en landbouw zindert nog na.
Natuurpunt netto de grootste ontbosser? Zeker niet!
Volgens de definities van het bosdecreet wordt het omzetten van bos (de ene vorm van natuur) in heide of grasland (de andere vorm van natuur) ‘kaalslag’ genoemd. ‘Ontbossen’ betekent dat het bos moet wijken voor iets anders, dat géén natuur meer is. Meestal iets met verharding.

1/5 van de ‘ontbossingen’ in Vlaanderen gebeurt om open vlaktes zoals heide te creëren. Dit is ook zeer waardevolle natuur, met een grote verscheidenheid aan planten en dieren! Bovendien werd door Europa vastgelegd hoeveel oppervlakte aan heide (en andere natuurtypes) er moeten bijkomen.

Soms is natuur een heidevlakte met hier en daar een boom en struik en andere kruiden, waar veel zeldzame en beschermde dieren leven.
Soms is natuur een open vlakte met in het midden een ven, waar watervogels vertoeven.
En soms is natuur een bos met een rafelige rand, een open plek en een dode boom.

Het is jammer en zonde wanneer een bos voor andere natuurtypes moet wijken. Zoiets wordt niet lichtvoetig beslist en kadert steeds in een goedgekeurd natuurbeheerplan. Zeker in tijden waarin we dringend nood hebben aan meer bossen (Vlaanderen is met maar 11% bebossing de minst beboste regio van West-Europa én loofbossen zijn ook Europees beschermd) smaakt dat erg wrang.

In het ruimtelijk wanordelijke Vlaanderen, waar grote aaneengesloten robuuste natuurgebieden momenteel slechts een droom zijn, moeten we kiezen. En kiezen is altijd verliezen.

Bosbeheer

Bosbeheer hangt af van de doelstelling: houtproductie (mooie rechte stammen, graag!) of een natuurlijk bos. Wat precies de natuurvriendelijkste methoden zijn om een productiebos te onderhouden laten we in het midden. Vandaag worden er verschillende technieken gebruikt en nieuwe inzichten verworven. Voor meer info verwijzen we naar goedgekeurde bosbeheerplannen, ANB en de bosgroepen. Bosbeheerders doen wat ze denken dat het beste is (naargelang hun doelstelling en middelen). Uit recente wetenschappelijke kennis blijkt bijvoorbeeld dat een overblijver (een enkele boom die niet gekapt werd) erg gevoelig is omdat hij plotseling blootgesteld wordt aan zon en wind.

Een vaak voorkomend misverstand is het omvormingsbeheer. Een eentonig naaldbos (meestal aangeplant) wordt systematisch of in één keer omgevormd naar gemengd loofbos (hier van nature voorkomend). In een naaldbos komt er maar weinig licht door de kruinen en de bodem is erg zuur door de afgevallen naalden. Een gemengd loofbos herbergt veel meer soorten en kent ook een gevarieerde kruid- en struiklaag omdat er meer licht door de kruinen dringt. Op voorwaarde natuurlijk dat de bodem gezond is.

Is het hoofddoel van het bosbeheer een natuurlijk structuurrijk gemengd loofbos? Dan doe je er goed aan om voor een natuurlijke overgang tussen het open terrein en het bos te zorgen. Een mantel-zoom vegetatie heet dat. Verder kan je hier en daar een open plek maken en zien wat er gebeurt. Heb je voldoende mankracht en middelen? Dan kan je de Amerikaanse vogelkers proberen in toom te houden. Verder hoef je weinig tot niets te doen en moet je vooral veel geduld hebben. Een bos in niet-optimale omstandigheden doet er lange tijd over om goed te ontwikkelen.

Wood Wide Web

Zoals in Boom zoekt Begrip al werd geschreven, ‘praten’ bomen met elkaar. Ondergronds doen ze dat via hun wortels, chemische stofjes, bacteriën en schimmeldraden. Zo’n netwerk van schimmeldraden kan kilometers ver rijken en wordt wel eens het Wood Wide Web genoemd.

Individuele bomen hebben een samenwerkingsakkoord met de schimmels gesloten. Zij leveren suikers aan de schimmels, in ruil voor voedingsstoffen uit de bodem. Maar het gaat veel verder dan dat. In het bos wisselen bomen via hun schimmelnetwerk ook voedingsstoffen en water onder elkaar uit. Moederbomen geven hun zaailingen suikers, een zieke boom wordt ondersteund door gezonde buren, stervende bomen geven hun voedingsstoffen en suikers door aan anderen. Sommige bomen zijn iets minder vriendelijk: ze sturen gifstoffen naar buren die van een andere soort zijn.

Wetenschappers beginnen nog maar net te ontdekken hoe dit allemaal werkt, en ze staan er verstomd van hoe sterk een bos, een bomengemeenschap, samenhangt en samenwerkt.

Ontbossen en compenseren

Zo’n samenleving kan je niet compenseren door elders (op je-weet-niet-welke-bodem) jonge boompjes aan te planten. Niet alleen doen de boompjes er decennia over om uit te groeien tot een bos, maar ook het ondergrondse systeem heeft tijd nodig om te ontwikkelen.

Een bos is ook een thuis voor verschillende soorten mossen, korstmossen, kruiden en struiken. Die kan je niet opscheppen en verplaatsen. De dieren die in het bos leven kan je niet op de bus zetten naar het compensatiebos. Wat betreft compensatie wordt er vaak verkeerdelijk verondersteld dat natuur maakbaar is. Een bos is zoveel meer dan een verzameling bomen!

Meer bos, graag!

In 2020 ontving ANB 1.283 ontbossingsaanvragen, 93% kreeg positief advies. ANB adviseerde in 2020 in totaal 81 maal negatief op ontbossing, maar in 60% van deze gevallen werd de vergunning toch verleend. Bos moet altijd wijken voor bouw, want ‘er wordt toch gecompenseerd’.

Wat is er intussen gebeurd met de 10.000 ha extra bos, die beloofd waren tegen 2007, euh pardon, 2012, euh nee 2020? Nieuwe minister, nieuwe poging: Vlaanderen belooft tegen 2024 4.000 ha extra bos en 10.000 extra ha bos tegen 2030.

Een actuele stand van zaken over extra bos kan je volgen op www.bosteller.be. Ontbossingen worden hier niet meegeteld, wel compensatiebossen.
Op de website van Natuur en Bos vind je heel wat info over het Vlaamse bosareaal. Handige links zijn deze en deze.

UPDATE: Bos+ en Greenpeace publiceerden op 28/6/2023 een rapport over de ontbossing in Vlaanderen, samengevat in drie artikels.

Zonevreemde bossen (en bomen)

Soms doen bomen een beetje eigenwijs en groeien ze zonevreemd…

Zonevreemde bossen zijn bossen die buiten de groene bestemmingen op de gewestplannen of de ruimtelijke uitvoeringsplannen liggen. Een bos op industrie- of bouwgrond is dus een zonevreemd bos. Vlaanderen telt 150.000 ha bos (ca. 11% van de oppervlakte), waarvan 50.000 ha zonevreemd. Van deze zonevreemde bossen is nog eens 12.000 ha zeer waardevol.

Ferrarisbossen zijn bossen die een onafgebroken bestaan kennen al minstens sinds de opmaak van de Ferrariskaarten (tussen 1771 en 1778). Jammer genoeg zijn ook deze bossen soms zonevreemd en kunnen ze zomaar gerooid worden om er een industrieterrein of een woonwijk in de plaats te zetten. Gelukkig zijn er nog burgers en middenveldorganisaties die dit niet zomaar laten gebeuren!

Boom zoekt bos, bos zoekt begrip

Bossen zijn meer dan een verzameling bomen, meer dan een oppervlakte, meer dan een aantal m³ hout. Bossen zijn volledig zelfstandige ecosystemen. Met schimmels, bacteriën, bodembeestjes, bomen, struiken, kruiden, vogels, insecten, zoogdieren, … Dat kan je niet zomaar vervangen. Zelfs niet door een grotere oppervlakte te voorzien.
Een bos is een ecosysteem dat zich niet laat knippen-plakken.

Ontdek ook de andere artikels in dit bomendrieluik:Deel 1 'Boom zoekt Bestaansrecht' 

Deel 2 'Boom zoekt Begrip'

Tekst en foto's: Els Ferson, Limburgse Milieukoepel vzw